Czym są działania strażnicze?

Działania strażnicze to wszelkie formy kontroli społecznej mające na celu monitoring działalności organów władzy i administracji publicznej oraz instytucji państwowych i prywatnych w celu wykrycia i upublicznienia jakiejś nieprawidłowości, np. łamania prawa. Zwykle są to działania zorganizowane, podejmowane przez osoby zrzeszone w danej organizacji strażniczej (ang. watchdog) czy też dziennikarzy śledczych. Jak wygląda taka działalność strażnicza w Polsce?

Kontrola w administracji rządowej i publicznej

Działalność organów kontroli państwowej to jedna z podstaw demokratycznego państwa zagwarantowana w Polsce Konstytucją. Na jej podstawie działają takie instytucje jak:

• Najwyższa Izba Kontroli monitorująca działania administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego i innych państwowych organizacji pod kątem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności;
• Rzecznik Praw Obywatelskich stojący na straży wolności i praw człowieka i obywatela;
• Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji pilnująca wolności słowa i prawa do informacji.

W krajach o długiej i rozwiniętej tradycji demokratycznej, poza formalnymi organami kontroli państwowej, od dawna istnieją różne formy kontroli społecznej, czyli niezależne organizacje pozarządowe – tzw. strażnicze (z ang. watchdog organizations).  W Polsce także!

Historia działań strażniczych w Polsce

Jedną z pierwszych organizacji realizujących działalność strażniczą w Polsce był Komitet Helsiński powołany w 1982 r., którego zadaniem było rejestrować przypadki łamania praw człowieka przez władze reżimu komunistycznego. Organizacja stała na straży praw i wolności, które zostały przyjęte przez 35 państw (w tym także Polską Rzeczpospolitą Ludową) w ramach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w 1975 r. w Helsinkach.

Początki działań strażniczych w Polsce są też mocno związane z ekologią i ochroną środowiska, a pierwszą organizacją tego typu był Polski Klub Ekologiczny założony już w 1980 r.

Dziś działalność strażnicza jest w Polsce mocno rozbudowana. Współcześnie działa mnóstwo organizacji tego typu, jak choćby Sieć Obywatelska Watchdog Polska czy Fundacja Panoptykon.

Cel działalności strażniczej

Celem działań strażniczych jest społeczna kontrola administracji rządowej i publicznej, organów władzy, organizacji rządowych, ale też prywatnych instytucji (np. dużych korporacji) czy osób publicznych, których działalność ma szeroki wpływ na społeczeństwo.

Organizacje strażnicze obserwują działania tych instytucji i jednostek, dążą do wykrywania i nagłaśniania nieprawidłowości, nadużyć czy przypadków łamania prawa. Wszystko to ma celu zwiększyć transparentność i praworządność życia publicznego. Działania podejmowane są w szeroko pojętym interesie publicznym, którego ideą jest poprawa sytuacji całego społeczeństwa, przekładająca się na codzienne życie jego jednostek.

Sposób organizacji działalności strażniczej

Działania strażnicze mogą być podejmowane zarówno przez pojedyncze jednostki (dobrym przykładem jest dziennikarstwo śledcze), jak i przez sformalizowane organizacje lokalne bądź ogólnopolskie. Sposób realizacji działalności strażniczej zależy w dużej mierze od zasad i schematów, jakie zostały przyjęte przez członków organizacji.

Większość tego typu działań strażniczych realizowana jest za pomocą monitoringu, czyli zaplanowanych i usystematyzowanych badań jakiegoś wycinka rzeczywistości społecznej. Działania te mają zawsze jasno wyznaczony cel i prowadzone są w oparciu o powszechnie przyjęte zasady działalności strażniczej.

Zasady działalności strażniczej

Działania strażnicze muszą być realizowane w ramach obowiązującego prawa, które powinno wręcz wyznaczać kierunki i ramy tego typu działalności. Wydawane sądy i opinie muszą opierać się na różnych źródłach informacji i mieć potwierdzenie w rzeczywistości. A jakie są filary etyki działań strażniczych?

Obiektywizm działań strażniczych

Podstawą działań strażniczych jest rzetelne dążenie do prawdy na temat sposobów działania (i ich efektów) organów władzy czy administracji. Strażnicy muszą dobrze znać i uwzględniać w swoich poczynaniach przepisy polskiego prawa, muszą bazować na prawidłowo sporządzonych analizach i badaniach.

Wszystkie stawiane przez strażników zarzuty muszą mieć pokrycie w rzeczywistości, być zgodne z prawdą. W tym wypadku zasady działalności strażniczej pokrywają się z etyką dziennikarską, w której centrum jest prawda – niezależna od własnych interesów.

Działalność strażnicza dla dobra wspólnego

Działania strażnicze, choć prowadzone są przez niewielką część społeczeństwa, muszą działać w jego imieniu i na jego rzecz. Niezależnie od tego, czy są to akcje lokalne, czy obejmujące zasięgiem całą Polskę, nadrzędnym celem jest dobro wspólne całego społeczeństwa, nie jedynie wspólnot lokalnych czy pojedynczych jednostek. Z tym wiąże się też wymiar działań strażniczych – badanie i ujawnianie nieprawidłowości to jedno, ale istotne są próby podejmowania rozmów, negocjacji, proponowania rozwiązań i działań w celu poprawy danej sytuacji.

Jawność i rzetelność działań strażniczych

Strażników musi cechować upór i konsekwencja, które są podstawą rzetelnej pracy. Wszystkie podejmowane działania strażnicze powinny być realizowane na wysokim poziomie i jedynie przez osoby o odpowiednich kompetencjach. W związku z ww. obiektywizmem i działaniem dla wspólnego dobra organizacje strażnicze muszą działać jawnie i etycznie, dążyć do tego, aby nikt nie był w stanie podważyć ich obiektywizmu czy posądzić o realizację interesu własnego. Wszystkie działania strażnicze powinny być dokumentowane i upowszechniane.

FAQ:

1. Co to jest działalność strażnicza?

To działalność jednostki lub organizacji pozarządowej, która ma na celu kontrolę organów władzy i administracji, instytucji państwowych i prywatnych oraz osób publicznych pod kątem wykrywania nieprawidłowości i nadużyć czy też łamania przepisów prawa.

2. W jaki sposób są realizowane działania strażnicze?

Działania strażnicze mogą być realizowane na różne sposoby i mieć charakter ogólnopolski lub lokalny. Zwykle dotyczą jakiegoś wycinka rzeczywistości (np. kwestii ekologii albo przestrzegania praw człowieka), opierają się na analizach i badaniach oraz przekładają się na negocjacje i działania mające na celu poprawę sytuacji.

3. Czym kierują się organizacje strażnicze?

Organizacje strażnicze pracują w sposób obiektywny, rzetelny i jawny. Działają w interesie publicznym, czyli dążą do poprawy funkcjonowania ogółu społeczeństwa.

Partnerem wpisu jest Administracja Pod Kontrolą – projekt sfinansowany ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości.